Shëndeti mendor, si një e drejtë themelore e njeriut, është i rëndësishëm për mirëqenien e përgjithshme të një personi, si dhe për mjedisin social, ekonomik dhe kuturor ku ai/ajo jeton e vepron. Për të siguruar një shëndet mendor të mirë, paraprakisht, është e rëndësishme të kuptojmë edhe lidhjen e tij me faktorët e ndryshëm socialë dhe ekonomikë.
Shëndeti mendor është i lidhur ngusht me varfërinë ekonomike në një rreth vicioz të disavantazhit. Ky disavantazh fillon para lindjes dhe grumbullohet gjatë gjithë jetës. Njerëzve të cilët jetojnë në varfëri u mungojnë burimet financiare për të ruajtur standardet e jetesës, kanë më pak arsimim dhe mundësi punësimi, janë më shumë të ekspozuar ndaj mjediseve më të pafavorshme, si dhe kanë më pak mundësi të kenë qasje në hapësira që u mundësojnë të drejtën për një shëndet cilësor.
Sipas raportit botëror të shëndetësisë, të jetuarit në varfëri mund ta rrisë rrezikun e zhvillimit të problemeve të shëndetit mendor dhe kjo mund të krijojë një rreth vicioz ku individët përjetojnë një spirale në rënie të burimeve dhe përjashtimit social që mund të përkeqësojë kushtet ekzistuese të shëndetit mendor. Ky cikël mund të çojë në çështje si abuzimi me substancat, prindërimi i dobët dhe vështirësitë në shkollë. Për më tepër, organizimi aktual i sistemit shëndetësor shton hapësirën për varfërim financiar të mëtutjeshëm të personave që mund të jenë duke u ballafaquar me probleme të ndryshme të shëndetit mendor, për shkak të kostove të larta mjekësore dhe këshilluese për trajtim.
Studimet kanë treguar se pabarazitë sociale dhe niveli socio-ekonomik kanë një ndikim të madh në shëndetin mendor. Në fakt, një raport nga Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) zbuloi se pozita e ulët socio-ekonomike lidhet sistematikisht me rritjen e shkallës së depresionit. Studimet tregojnë se më shumë se 70% e pjesëmarrësve në 115 studime të ndryshme nga vende me të ardhura të ulëta raportuan një lidhje të dukshme midis varfërisë dhe problemeve me natyrë psikologjike.
Kosova, si shtet i ri, hyn në mesin e vendeve më të ekspozuara ndaj problemeve të shëndetit mendor, kryesisht për shkak të problemeve ekonomike, varfërisë, dhe institucioneve të brishta. Kosova konsiderohet si një ndër vendet më të varfra në Evropë, me afro 17% të popullsisë që jeton në varfëri dhe 5 % në varfëri të skajshme.
Një nga faktorët e shumtë që ndikon në shëndetin mendor është edhe papunësia, e cila shkakton stres dhe ka efekte afatgjata fiziologjike dhe shëndetësore. Sipas të dhënave nga Agjencia e Statistikave te Kosoves, shkalla e papunësisë për vitin 2021 në vendin tonë ishte 20.7%.
Papunësia dhe, veçanërisht, humbja e vendit të punës janë faktorë rreziku të njohur për rritjen e vetëvrasjeve. Këto rrethana të pafavorshme e rrisin ekspozimin e këtyre personave ndaj përjetimit të ndryshimeve në shëndetin mendor.
Në shumë vende me të ardhura të ulëta dhe të mesme, ata që jetojnë në varfëri janë në rrezik të shtuar ndaj problemeve të shëndetit mendor përmes niveleve të rritura të stresit, përjashtimit social, mungesës së kapitalit social, kequshqyerjes dhe ekspozimit ndaj dhunës dhe traumës.
Shëndeti mendor është i përcaktuar nga një ndërveprim kompleks i individit, familjes, komunitetit dhe faktorëve strukturor, dhe një ndërveprim i përgjegjshëm mes këtyre faktorëve mund të promovoj një mjedis pozitiv dhe mbështetës për shëndetin mendor. Në rastin e mungesës optimale të këtij ndërveprimi mund të ndodh edhe stigmatizimi dhe diskriminimi i personave që mund të jenë duke u ballafaquar me probleme të shëndetit mendor.
Stigma dhe diskriminimi, cilësia e dobët e shërbimeve të shëndetit mendor, janë disa nga faktorët që i ndalojnë njerëzit të kërkojnë ndihmë. Në shumë vende shërbimet formale të shëndetit mendor nuk ekzistojnë, edhe kur ato janë të disponueshme shpesh janë të paarritshme ose të papërballueshme, prandaj njerëzit shpesh zgjedhin ta jetojnë problemin e tyre në heshtje sesa të ekspozohen ndaj diskriminimit dhe izolimit të mundshëm.
Dëshmi nga vendet e ndryshme me të ardhura të larta dhe me të ardhura të ulëta sugjerojnë se ndërhyrjet kundër stigmës përmes strategjive të edukimit, strategjisë protestuese si dhe strategjisë së kontaktit interaktiv mund të ndryshojnë qëndrimet e publikut për të mirë dhe të reduktojnë përvojat e diskriminimit.
Një hulumtim mbi ndikimin e këtyre strategjive sugjeron që për shumicën e këtyre grupeve të njerëzve, kontakti social ështe lloji me efektiv i ndërhyrjes për të përmirësuar njohuritë lidhur me stigmën dhe qëndrimet, edhe pse studimet thonë se shkollat dhe vendet e punës, dhe vendet e tjera ku njerezit kanë kontakte sociale mund të jenë vende të mundësisë, por gjithashtu edhe vende me rrezik për shëndetin mendor.
Për ta përmirësuar shëndetin tonë mendor, është e rëndësishme të kuptojmë se shëndeti mendor nuk është vetëm një çështje private, që i përket vetëm një personi dhe nuk duhet të trajtohet si e tillë. Para së gjithash, kemi të bëjmë me një problem shoqëror. Andaj, normat shoqërore dhe institucionet, si arsimi, kujdesi social dhe puna, kanë një ndikim të rëndësishëm në shëndetin mendor.
Një qasje e duhur për ta adresuar problematikën e shëndetit mendor kërkon veprime në shumë sektorë dhe në shumë nivele, duke përfshirë fuqizimin e individëve dhe kategorive të ndryshme shoqërore. Sipas studimeve, kjo është arsyeja pse duhet të jemi të vetëdijshëm dhe të ndërmarrim veprime për të përmirësuar kushtet tona gjatë gjithë jetës sonë. Ta zëmë, duke i dhënë çdo fëmije fillimin më të mirë të mundshëm në jetë, mund të gjenerojmë shëndet mendor më të mirë për ta.
Një politikëbërje e mirë në të gjitha nivelet e qeverisjes mund të bëjë një ndryshim pozitiv në shëndetin mendor duke permiresuar jo vetëm shëndetin tonë mendor, por edhe mirëqenien tonë të përgjithshme dhe mjedisin në të cilin jetojmë.
Andaj, duke i dhënë përparësi shëndetit mendor dhe duke marrë masa konkrete në adresimin e pabarazive sociale, si dhe duke siguruar mbështetjen ndaj kategorive më të rrezikuara, Kosova mund të përmirësojë mirëqenienen e përgjithshme të qytetarëve të saj.
Autore: Bletë Rashiti
