“Mësimi i dy gjuhëve ngatërron fëmijët dhe shkakton vonesë gjuhësore.”

Mësimi i dy gjuhëve nuk e ngatërron fëmijën dhe nuk shkakton vonesë në të folur, edhe pse ky është një besim i gabuar i përhapur . Studimet tregojnë se fëmijët dygjuhësh nuk kanë më shumë gjasa sesa fëmijët njëgjuhësh të kenë vështirësi me gjuhën, të shfaqin vonesa në mësim ose të diagnostikohen me një çrregullim gjuhësor (Paradis et al., 2011). Dygjuhëshët tregojnë gjithashtu disa avantazhe njohëse. Në veçanti, ata duket se performojnë pak më mirë se njëgjuhëshët në detyra që përfshijnë kalimin midis aktiviteteve dhe frenimin e përgjigjeve të mësuara më parë (Bialystok et al., 2012).

“Fëmijët që fillojflasin vonë, por zhvillohen normalisht në fusha të tjera, gjithmonë arrijnë moshatarët e tyre më vonë”

Një mit i zakonshëm është se fëmijët që flasin vonë, por zhvillohen normalisht në fusha të tjera, gjithmonë arrijnë moshatarët e tyre me kalimin e kohës. Megjithatë, hulumtimet tregojnë se rreth 40-50% e këtyre fëmijëve nuk e kompensojnë plotësisht vonesën e tyre pa ndërhyrje (Paul, 1991). Edhe ata që duket se arrijnë nivelin e moshatarëve të tyre mbeten në rrezik më të lartë për vështirësi në lexim, aftësi sociale dhe sukses akademik në të ardhmen (Rescorla, 2009). Këto gjetje theksojnë rëndësinë e identifikimit dhe ndërhyrjes së hershme për fëmijët me vonesë në të folur, edhe kur ata nuk shfaqin probleme në fusha të tjera të zhvillimit.

“Përdorimi i teknologjisë, si, ekranet dhe aplikacionet edukative, ndihmon fëmijët me vonesë në të folur të zhvillojnë më shpejt aftësitë gjuhësore.”

Hulumtimet tregojnë se ekspozimi i tepërt ndaj teknologjisë, veçanërisht ndaj ekraneve pasive (TV, tabletë, celularë), mund të lidhet me vonesa në zhvillimin gjuhësor te foshnjat dhe fëmijët e vegjël (Madigan et al., 2020). Fëmijët mësojnë më mirë gjuhën përmes ndërveprimit të drejtpërdrejtë me të rriturit dhe moshatarët, sesa duke shikuar ekrane (American Academy of Pediatrics, 2016). Ndërsa disa aplikacione edukative mund të ndihmojnë në disa raste, ato nuk mund të zëvendësojnë komunikimin e drejtpërdrejtë dhe ndërveprimin social, që janë thelbësore për zhvillimin e gjuhës (Hutton et al., 2019).

Autor: Urtina Sherifi

Referencat

American Academy of Pediatrics. (2016). Media and young minds. Pediatrics, 138(5), e20162591. https://doi.org/10.1542/peds.2016-2591

Bialystok, E., Craik, F. I. M., & Luk, G. (2012). Bilingualism: Consequences for mind and brain. Trends in Cognitive Sciences, 16(4), 240–250. https://doi.org/10.1016/j.tics.2012.03.001

Hutton, J. S., Dudley, J., Horowitz-Kraus, T., DeWitt, T., & Holland, S. K. (2019). Associations between screen-based media use and brain white matter integrity in preschool-aged children. JAMA Pediatrics, 173(3), 244–250. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2018.5056

Madigan, S., McArthur, B. A., Anhorn, C., Eirich, R., & Christakis, D. A. (2020). Associations between screen use and child language skills: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 174(7), 665–675. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2020.0327

Paradis, J., Genesee, F., & Crago, M. B. (2011). Dual language development and disorders: A handbook on bilingualism and second language learning (2nd ed.). Paul H. Brookes Publishing.

Paul, R. (1991). Profiles of toddlers with slow expressive language development. Topics in Language Disorders, 11(4), 1–13. https://doi.org/10.1097/00011363-199108000-00004

Rescorla, L. (2009). Age 17 language and reading outcomes in late-talking toddlers. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 52(1), 16–30. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2008/07-0171)

Trajtimi i çrregullimeve të gjuhës dhe komunikimit është një proces kompleks dhe dinamik që kërkon bashkëpunim të ngushtë mes profesionistëve të ndryshëm. Vështirësitë si vonesa në të folur, artikulimi jo i qartë, belbëzimi, çrregullimet e gjuhës dhe të gëlltitjes nuk kanë gjithmonë një shkak të vetëm, prandaj kërkojnë një qasje gjithëpërfshirëse që adreson zhvillimin njohës, emocional, social dhe motorik të fëmijës. Kjo qasje realizohet përmes ekipit multidisiplinar, i përbërë nga profesionistë si logopedë, psikologë, pedagogë specialë, ergoterapeutë, fizioterapeutë, mjekë pediatër, punëtorë socialë dhe infermierë. Secili profesionist sjell njohuritë dhe përvojën e tij për të ndihmuar në diagnostikimin dhe trajtimin sa më të mirë të fëmijës, duke u siguruar që të gjitha aspektet e zhvillimit të tij të trajtohen në mënyrë të koordinuar (Ferigollo & Kessler, 2017).

Pse është thelbësor bashkëpunimi mes ekipit multidisciplinar ?

Bashkëpunimi mes ekipit multidisciplinar në trajtimin e fëmijëve dhe të rriturve me vështirësi në gjuhë, të folur dhe komunikim është më shumë se një mënyrë organizimi pune, është një qasje thelbësore që garanton trajtim të plotë dhe gjithëpërfshirës.  Gjithashtu mundëson ndarjen e informacionit dhe krijimin e një plani të përbashkët, të qartë dhe të koordinuar. Kjo shmang ndërhyrjet e fragmentuara, që shpesh ndodhin kur secili profesionist punon i ndarë dhe ndonjëherë pa dijeninë e të tjerëve.

Një plan i unifikuar u jep qartësi jo vetëm profesionistëve, por edhe familjes, e cila shpesh ndodhet përballë sfidave të mëdha dhe ndjehet e pasigurt për rrugën që duhet ndjekur. Kur prindërit marrin udhëzime të qëndrueshme dhe të përbashkëta nga një ekip, ata ndihen më të mbështetur dhe më të angazhuar në procesin terapeutik. Vështirësitë e komunikimit nuk ndikojnë vetëm në të folur, por prekin edhe ndjenjat, marrëdhëniet sociale, të nxënit dhe vetëvlerësimin e individit. Për këtë arsye, asnjë profesionist nuk mund të mbulojë të gjitha aspektet i vetëm.

Ky model synon jo vetëm përmirësimin e aftësive të fëmijës në komunikim, lëvizje dhe ndërveprim  social, por gjithashtu fuqizon edhe prindërit dhe kujdestarët, duke i përfshirë ata si partnerë aktivë në procesin terapeutik. Në rastet e fëmijëve me çrregullime të spektrit të autizmit, ndërhyrjet që përfshijnë logopedin, psikologun, terapistin e sjelljes dhe edukatorin kanë pasur rezultate dukshëm më të mira sesa qasjet e izoluara (Vargas, Leon, & Rodriguez, 2020).

Kur ka më shumë efekt qasja me ekipin multidisciplinar ?

Kur profesionistë të ndryshëm – si logopedë, psikologë, edukatorë, mësues e terapistë punojnë së bashku për të ndihmuar fëmijën, rezultatet janë shumë më të mira. Secili sjell njohuritë e veta dhe, kur kombinohen, krijojnë një plan të përbashkët që i përshtatet nevojave të fëmijës. Organizata Botërore e Shëndetësisë (2007) thekson se ndërhyrja në moshat e hershme është thelbësore për të ndihmuar fëmijët të arrijnë potencialin e tyre të plotë. Ndërsa hulumtime të shumta tregojnë se ndërhyrja që ndodh para moshës 5 vjeç ka ndikim më të madh në zhvillimin e komunikimit, gjuhës, të menduarit dhe aftësive sociale (Shonkoff & Phillips, 2000; Law, Garrett, & Nye, 2004).

Kur flasim për zhvillimin e fëmijëve, vitet e para të jetës janë vendimtare. Pikërisht gjatë kësaj periudhe, truri i fëmijës është në fazën e tij më të ndjeshme dhe më të hapur për të mësuar. Në këtë kohë, truri formon lidhje të reja çdo ditë, duke reaguar fuqishëm ndaj çdo përvoje, komunikimi dhe ndërveprimi që ndodh përreth tij. Kjo aftësi e trurit për t’u përshtatur dhe për t’u zhvilluar quhet plastike neurale. Në fjalë të thjeshta, kjo do të thotë se truri i një fëmije të vogël është shumë më i hapur për të përthithur informacion, për të ndryshuar dhe për të mësuar, krahasuar me trurin e një fëmije më të rritur apo të një të rrituri. Prandaj, ndërhyrja e hershme, kur shfaqen vështirësi në të folur, në të kuptuar apo në komunikim, është vendimtare. Në këtë pikë, qasja multidisiplinare luan një rol kyç.

Autor: Fitore Sherifi Kelmendi

Literatura

Ferigollo, D. C., & Kessler, T. M. (2017). A importância do trabalho em equipe interdisciplinar para a aprendizagem. Revista de Educação, 10(2), 45–52.

Law, J., Garrett, Z., & Nye, C. (2004). The efficacy of treatment for children with developmental speech and language delay/disorder: A meta-analysis. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 47(4), 924–943.

Organizata Botërore e Shëndetësisë. (2007). Early childhood development and disability: A discussion paper. World Health Organization.

Shonkoff, J. P., & Phillips, D. A. (Eds.). (2000). From neurons to neighborhoods: The science of early childhood development. National Academy Press.

Vargas, M. R., Leon, M., & Rodriguez, C. (2020). Multidisciplinary intervention in children with autism spectrum disorder: A systematic review. Journal of Autism and Developmental Disorders, 50(9), 3217–3230.

A e njeh veten vërtet? Në një botë ku vetëdija është bërë thelbësore, qoftë në marrëdhënie, në punë apo në përballje me sfidat emocionale, të kuptosh se kush je në të vërtetë është një hap i rëndësishëm drejt zhvillimit personal (John & Srivastava, 1999). Shpesh e përshkruajmë veten me terma të përgjithshëm si “jam introvert”, “jam praktik”, “jam i ndjeshëm”, por sa të bazuara janë këto përshkrime? A ekziston një mënyrë e qëndrueshme për të matur personalitetin? Një nga modelet më të besueshme dhe më të përdorura shkencërisht për të përshkruar personalitetin është Modeli i Pesëshes së Madhe, ose siç njihet ndërkombëtarisht, Big Five (McCrae & Costa, 1997). Ky model përshkruan pesë dimensione kryesore që ndikojnë në mënyrën se si njerëzit mendojnë, ndihen dhe sillen: Ekstroversioni, Neuroticizmi, Ndërgjegjshmëria, Pajtueshmëria dhe Hapja ndaj përvojës (Goldberg, 1993).

• Ekstroversioni lidhet me nivelin e shoqërueshmërisë dhe energjisë; ata që shënojnë lart në këtë dimension janë të hapur ndaj ndërveprimeve shoqërore dhe aktivë, ndërsa ata me rezultat të ulët janë më të qetë dhe të përmbajtur (Watson & Clark, 1997).
• Neuroticizmi tregon prirjen për të përjetuar emocione negative si ankthi apo trishtimi; nivelet e larta nënkuptojnë ndjeshmëri ndaj stresit, ndërsa nivelet e ulëta tregojnë qëndrueshmëri emocionale (Lahey, 2009).
• Ndërgjegjshmëria përfshin organizimin, përgjegjësinë dhe vetëkontrollin, individët e ndërgjegjshëm janë të planifikuar dhe të besueshëm (Roberts et al., 2009).
• Pajtueshmëria lidhet me bashkëpunimin, dhembshurinë dhe tolerancën ndaj të tjerëve (Graziano & Eisenberg, 1997).
• Hapja ndaj përvojës tregon sa krijues dhe të hapur jemi ndaj ideve të reja, artit apo reflektimeve filozofike (McCrae, 1996).

Ky model nuk jep përgjigje të prerë, por na ofron një pasqyrë të qartë për mënyrën se si funksionojmë në përditshmëri. Ai nuk kategorizon, por na ndihmon të kuptojmë veten më mirë dhe të ndërtojmë marrëdhënie më të qëndrueshme me veten dhe me të tjerët (McCrae & Costa, 1997).

Nëse dëshironi të kuptoni se cili është profili juaj i personalitetit sipas modelit Big Five, më poshtë gjeni një pyetësor të shkurtër dhe të lehtë për t’u plotësuar. Lexoni me kujdes çdo deklaratë dhe vlerësoni veten nga 1 deri në 5, ku 1 nënkupton “shumë pak karakteristike për mua” dhe 5 nënkupton “shumë karakteristike për mua”. Për pyetjet 7 dhe 9, shkalla është e anasjelltë (1 bëhet 5, 2 bëhet 4, etj).

1. Filloj lehtësisht një bisede me një person të panjohur
2. Sigurohem që të njerëzit rreth meje të ndihen rehat dhe të lumtur
3. Krijoj rregullisht një vepra arti, shkrime apo muzike
4. Unë zakonisht përgatitem paraprakisht për situatat që mund të ndodhin
5. Ndjej shpesh trishtim ose mërzi
6. Planifikoj evente shoqërore
7. Unë ofendoj të tjerët (shkallë e anasjelltë)
8. Mendoj për tema filozofike ose spirituale
9. Unë lë shpesh gjërat të shpërndara ose në rrëmujë (shkallë e anasjelltë)
10. Ndjej shpesh stres ose shqetësim
11. Kur shprehem, përdor shpesh fjalë ose shprehje të ndërlikuara
12. Unë jam i ndjeshëm ndaj ndjenjave të të tjerëve dhe tregoj dhembshuri për ta

Si t’i llogaritni rezultatet?
Pasi të keni dhënë pikët për secilën deklaratë, mund të llogaritni pesë përmasat e personalitetit tuaj sipas kësaj formule:

• Ekstroversioni: pyetjet 1 + 6
• Neuroticizmi: pyetjet 5 + 10
• Ndërgjegjshmëria: pyetjet 4 + 9
• Pajtueshmëria: pyetjet 2 + 7 + 12
• Hapja ndaj përvojës: pyetjet 3 + 8 + 11

Interpretimi i rezultateve:
Ekstroversioni / Neuroticizmi / Ndërgjegjshmëria:

• 2–4: E ulët
• 5–6: E ulët-mesatare
• 7–8: Mesatare-lartë
• 9–10: E lartë

Pajtueshmëria (Meshkuj):

• ≤9: E ulët
• 10–11: E ulët-mesatare
• 12–13: Mesatare-lartë
• 14–15: E lartë

Pajtueshmëria (Femra):

• ≤11: E ulët
• 12–13: E ulët-mesatare
• 14: Mesatare-lartë
• 15: E lartë

Hapja ndaj përvojës:

• ≤8: E ulët
• 9–10: E ulët-mesatare
• 11–12: Mesatare-lartë
• 13–15: E lartë

Në fund të fundit, ky test nuk ka si qëllim të ju etiketoj, por të ofrojë një pasqyrë më të thellë mbi veten dhe të hapë mundësi për rritje dhe reflektim personal. Nëse dëshironi të lexoni më shumë mbi modelin Big Five dhe kërkimin pas tij, mund të vizitoni këtë faqe: https://www.simplypsychology.org/big-five-personality.html

Autor: Lum Zharku

Referencat:

• Goldberg, L. R. (1993). The structure of phenotypic personality traits. American Psychologist, 48(1), 26-34.
  
  
• Graziano, W. G., & Eisenberg, N. (1997). Agreeableness: A dimension of personality. In R. Hogan, J. Johnson, & S. Briggs (Eds.), Handbook of personality psychology (pp. 795-824). Academic Press.
  
  
• John, O. P., & Srivastava, S. (1999). The Big Five trait taxonomy: History, measurement, and theoretical perspectives. In L. A. Pervin & O. P. John (Eds.), Handbook of personality: Theory and research (pp. 102-138). Guilford Press.
  
  
• Lahey, B. B. (2009). Public health significance of neuroticism. American Psychologist, 64(4), 241-256.
  
  
• McCrae, R. R. (1996). Social consequences of experiential openness. Psychological Bulletin, 120(3), 323-337.
  
  
• McCrae, R. R., & Costa, P. T., Jr. (1997). Personality trait structure as a human universal. American Psychologist, 52(5), 509-516.
  
  
• Roberts, B. W., et al. (2009). Conscientiousness. In M. R. Leary & R. H. Hoyle (Eds.), Handbook of individual differences in social behavior (pp. 369-381). Guilford Press.
  
  
• Watson, D., & Clark, L. A. (1997). Extraversion and its positive emotional core. In R. Hogan, J. Johnson, & S. Briggs (Eds.), Handbook of personality psychology (pp. 767-793). Academic Press.
  

Zhvillimi i aftësive gjuhësore dhe të folurit është një proces thelbësor për çdo fëmijë, i cili
kërkon angazhim të vazhdueshëm dhe përkujdese të veçantë. Ambienti në të cilin rritet fëmija
ka një ndikim të jashtëzakonshëm në zhvillimin e aftësive të tij themelore, duke përfshirë këtu
edhe aftësitë gjuhësore (Kumar, 2020). Fëmijët mësojnë gjuhën përmes përfshirjes aktive me
prindërit dhe njerëzit që i rrethojnë, si dhe me objektet dhe ngjarjet e përditshme. Ky mjedis i
mundëson atyre të krijojnë lidhje mes fjalëve dhe veprimeve, duke zhvilluar aftësitë e tyre
gjuhësore. Rol të rëndësishëm kanë dhe aspektet kognitive, sociale dhe gjuhësore të përvojave
të fëmijëve të cilat kontribuojnë në zhvillimin e hershëm të gjuhës. Kjo ide mbështet se “fjalët
e para” lindin nga përvojat e para të fëmijëve me të rriturit, veçanërisht në situata që ofrojnë
mundësi për foshnjat të vëzhgojnë fytyrat e kujdestarëve të tyre dhe të dëgjojnë zërat e tyre.
Gjatë aktiviteteve të përditshme, rutinës, lojërave të thjeshta, shprehjet e fytyrës së të rriturve
dhe intonacioni i zërit të prindërve nxitet vëmendja dhe angazhimi i foshnjeve. Me kalimin e
kohës, foshnjet mësojnë si veprimet ashtu edhe tingujt që lidhen me rutinat e përditshme dhe
lojërat e njohura dhe fillojnë të marrin një rol aktiv përveç atij pasiv në shkëmbimet social. Këto
përvoja ofrojnë mundësi për fëmijët që të fillojnë të prodhojnë tinguj në mënyrë të qëllimshme
(Bochner, 2003). Si rrjedhojë, një nga mënyrat më të efektshme për të mbështetur zhvillimin e
këtyre aftësive është krijimi i një mjedisi të pasur me stimuj gjuhësor në shtëpi.

Një mjedis i pasur me stimuj gjuhësor në fëmijërinë e hershme nënkupton rrethana dhe objekte
që e rrethojnë fëmijën dhe që i mundësojnë atij të fitojë gjuhën lehtësisht. Ky mjedis thekson
rëndësinë e mësimit të gjuhës lirshëm dhe natyrshëm përmes komunikimit të drejtpërdrejtë me
të rriturit dhe bashkëmoshatarët (Kumar, 2020). Fëmijët zhvillojnë aftësitë e tyre gjuhësore kur
kanë mundësi të përdorin gjuhën në mënyra të zgjeruara dhe të thellojnë idetë e tyre (Dickinson,
2011; Flynn, 2016). Për më tepër, dëgjimi i shprehjeve më të gjata dhe të ndërlikuara është i
dobishëm për përmirësimin e mësimit të gjuhës, duke u mbështetur nga studimet të cilat
tregojnë se kur prindërit dhe mësuesit përdorin gjuhë më komplekse, fëmijët që janë në kujdesin
e tyre përdorin dhe kuptojnë më shumë gjuhë të tillë (Huttenlocher et al., 2002; Justice et al.,
2013). Prandaj, është e rëndësishme që prindërit dhe mësuesit të planifikojnë mënyra të
vazhdueshme për të angazhuar fëmijët në shtëpi dhe në kopshte në aktivitete që nxisin
stimulimin gjuhësor.

Disa aktivitete të thjeshta të cilat mund t’i realizoni në shtëpi me qëllim të zhvillimit gjuhësor
janë: “Tregimi i përallave”, një aktivitet grupi i cili mund të mbahet çdo javë. Ky aktivitet u
ofron fëmijëve mundësinë të përdorin gjuhën në mënyrë të zgjeruar dhe të zhvillojnë aftësi të
rëndësishme të komunikimit. Gjatë aktivitetit, fëmijët, të cilët mund të jenë katër ose pesë,
mblidhen për të treguar përralla njëri pas tjetrit, duke stimuluar përdorimin e fjalëve,
ndërlidhjen e ideve dhe zhvillimin e strukturave më të gjata të fjalive (Flynn, 2016). Aktivitetet
tjera janë “Përdorimi i kartave me veprime“,“ krijimi i historive përmes imazheve të ndryshme“,
“imitimi i kafshëve dhe tingujve të ndryshëm“, “bisedat aktive“,“loja me role“, “ lojërat
senzorike dhe me blloqe“ të cilat kontribuojnë në zgjerimin e fjalorit, formimin e fjalive më të
gjata, përmirësojnë aftësitë për të pritur në radhë dhe nxisin komunikimin spontan dhe
pragmatik. Për më tepër, ato janë të thjeshta dhe të përshtatshme për t’u realizuar në shtëpi, duke
ofruar mundësi të shkëlqyera për zhvillimin e aftësive të rëndësishme për komunikimin dhe të
kuptuarit e gjuhës, të cilat janë thelbësore për arritjet e mëvonshme të fëmijëve.

Autor: Yllka Imeri

Referencat:
Bochner, S., & Jones, J. (2008). Child Language Development: A Guide for Parents and
Educators (2nd ed.). Academic Press.
https://www.google.com/books/edition/Child_Language_Development/wRSRRMm6sHIC?hl
=en&gbpv=1&dq=Guidelines+and+Strategies+for+Language+Development+in+Children+at
+Home&pg=PR5&printsec=frontcover
Flynn, E. E. (2016). Language-Rich Early Childhood Classrooms: Simple but Powerful
Beginnings. The Reading Teacher, 70(2), 159–166. https://doi.org/10.1002/trtr.1487
Justice, L. M., & Kaderavek, J. N. (2013). Quality of the literacy environment in inclusive early
childhood special education classrooms. Journal of Early Intervention, 35(1), 40–60.
https://doi.org/10.1177/1053815113500343
Kumar, A. (2022). Create a Rich Language Environment in the Environment of Early
Childhood Development and Improve Children’s Language Expression Ability. Journal of
Early Childhood Development, 4(8), 41–56. https://doi: 10.53469/jerp.2022.04(08).41

Skleroza e shumëfishtë është një sëmundje kronike inflamatore dhe degjenerative që prek sistemin nervor qendror. Ajo shkakton një gamë të gjerë simptomash fizike dhe njohëse, të cilat ndikojnë në jetën e përditshme, punësimin dhe ndërveprimet sociale. Pjesa më e madhe e individëve përjetojnë dëmtim njohës, i cili përfshin vështirësi në vëmendje, kujtesë dhe funksione ekzekutive (Chiaravalloti & DeLuca, 2008). Ky dëmtim mund të përkeqësojë cilësinë e jetës dhe të kufizojë aftësitë e individëve për të funksionuar në aktivitete të përditshme, duke përfshirë punën dhe marrëdhëniet shoqërore.

Një studim ndërseksional me 311 pacientë me sklerozën e shumëfishtë raportoi se 41.5% kishin dëmtime njohëse, me prevalencë më të lartë në format progresive të sëmundjes. Janë identifikuar profile të ndryshme njohëse, përfshirë vështirësi në vëmendje, funksione ekzekutive dhe kujtesë (De Meo et al., 2021). Këto gjetje përputhen me studimin e DeLuca, Chiaravalloti dhe Sandroff (2020), të cilët theksojnë ndikimin e dëmtimeve njohëse në kujtesë, shpejtësinë e përpunimit të informacionit dhe funksionet ekzekutive.

Një ndërhyrje me trajnim kompjuterik tregoi përmirësime të dukshme në vëmendje dhe ndryshime në aktivitetin e trurit, duke sugjeruar se rehabilitimi njohës mund të nxisë plastikën neuronale dhe të zbusë deficitet njohëse (De Giglio et al., 2016). Këto rezultate mbështeten nga Cicerone et al. (2019), të cilët nënvizojnë efikasitetin e programeve të strukturuara në përmirësimin e vëmendjes, kujtesës dhe funksioneve ekzekutive. Megjithatë, ata theksojnë se përfitimet afatgjata janë ende të paqarta për shkak të mungesës së protokolleve të standardizuara.

Dëmtimi njohës mund të ketë pasoja të drejtpërdrejta në jetën e pacientëve me sklerozën e shumëfishtë, duke përfshirë vështirësitë në përqendrim, kujtesë, dhe funksione ekzekutive, të cilat ndikojnë negativisht në aftësinë për të kryer detyrat e përditshme dhe për të mbajtur pozita profesionale (Chiaravalloti & DeLuca, 2008; De Meo et al., 2021; Cicerone et al., 2019). Siç e tregojnë studimet, menaxhimi i dëmtimit njohës është thelbësor për përmirësimin e cilësisë së jetës së individëve me sklerozën e shumëfishtë, dhe është e nevojshme të zhvillohen protokolle rehabilituese të standardizuara për të ofruar mbështetje të vazhdueshme dhe të fokusuar për të përmirësuar jo vetëm funksionin njohës, por edhe cilësinë e jetës së tyre.

Autor: Grenita Grazhda

Literatura

Chiaravalloti, N. D., & DeLuca, J. (2008). Cognitive impairment in multiple sclerosis. The Lancet Neurology, 7(12), 1139–1151.                                                      https://doi.org/10.1016/S1474-4422(08)70259-X

Cicerone, K. D., Langenbahn, D. M., Malec, J. F., Kalmar, K., Fraas, M., Felicetti, T., … & Ashman, T. (2019). Evidence-based cognitive rehabilitation: Systematic review of the literature from 2009 through 2014. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 100(8), 1515–1533. https://doi.org/10.1016/j.apmr.2019.02.011

De Giglio, L., Tona, F., De Luca, F., Petsas, N., Prosperini, L., Bianchi, V., et al. (2016). Multiple sclerosis: changes in thalamic resting-state functional connectivity induced by a home-based cognitive rehabilitation program. Radiology, 280(1), 202–211. https://doi.org/10.1148/radiol.2016150710​

DeLuca, J., Chiaravalloti, N., & Sandroff, B. M. (2020). Cognitive rehabilitation in multiple sclerosis: The role of plasticity. Frontiers in Neurology, 11, 580026. https://doi.org/10.3389/fneur.2020.580026

De Meo, E., Leone, C., Marchetti, B., Buttari, F., Viterbo, R. G., Caltagirone, C., … & Sormani, M. P. (2021). Identifying the distinct cognitive profiles in multiple sclerosis. Journal of Neurology, 268(5), 1761–1770.                                                                    https://doi.org/10.1007/s00415-020-10342-6