Zhvillimi gjuhësor  është një ndër proceset më komplekse dhe thelbësore në jetën e njeriut. Prej dekadash, debati shkencor është fokusuar mbi pyetjen nëse të folurit është produkt i trashëgimisë gjenetike apo rezultat i ndikimeve mjedisore. Ky artikull eksploron të dyja perspektivat, natyrën (gjenetikën) dhe mjedisin (socializimin, ekspozimin dhe ndërveprimin) dhe diskuton rolin e secilës në zhvillimin gjuhësor të individit, duke paraqitur një qasje ndërdisiplinore që bashkon gjetje nga neuroshkenca, psikologjia zhvillimore dhe gjuhësia.

Gjuha nuk është vetëm një mjet komunikimi, por edhe një pasqyrë e zhvillimit kognitiv dhe social të njeriut. Fëmijët fillojnë të artikulojnë fjalët e para në muajt e parë të jetës, duke kaluar më pas në struktura më të ndërlikuara sintaktike dhe semantike. Megjithatë, pyetja thelbësore mbetet: a është kjo aftësi e lindur, e koduar në gjenet tona, apo është produkt i ndërveprimeve me rrethin dhe stimujve socialë?

Të folurit si funksion gjenetik (natyrë)

Studiuesit që mbështesin qasjen e natyrës theksojnë ekzistencën e një predispozite biologjike për gjuhën. Një nga argumentet më të forta për këtë pikëpamje është gjetja e gjenit FOXP2, i cili është i lidhur me aftësinë për përpunimin dhe artikulimin e të folurit. Mutacionet në këtë gjen janë shoqëruar me çrregullime të rëndësishme të të folurit dhe gjuhës, që ndodhin edhe në mungesë të deficiteve të tjera kognitive (Lai et al., 2001).

Gjithashtu, studimet mbi binjakët monozigotë dhe dizigotë tregojnë një shkallë më të lartë ngjashmërie në aftësitë gjuhësore te binjakët identikë, duke përforcuar idenë e ndikimit gjenetik (Stromswold, 2001). Fëmijët që kanë prindër me çrregullime të gjuhës apo të të folurit, shpesh shfaqin vështirësi të ngjashme, edhe kur rriten në një ambient të pasur me stimuj gjuhësorë.

Edhe neuroshkenca mbështet këtë qasje. Zona Broca dhe zona Wernicke në tru janë të specializuara për përpunimin gjuhësor, dhe dëmtimi i tyre çon në forma të ndryshme të afazisë, që prekin strukturën, kuptimin dhe rrjedhshmërinë e të folurit (Friederici, 2011).

Të folurit si rezultat i mjedisit (ndikimit social)

Nga ana tjetër, mjedisi në të cilin një fëmijë rritet është vendimtar për zhvillimin e gjuhës. Ekspozimi ndaj të folurit të pasur, ndërveprimi verbal me prindërit, kujdestarët dhe bashkëmoshatarët, janë elementë kyç që ndikojnë në pasurinë dhe rrjedhshmërinë gjuhësore.

Rastet e fëmijëve të rritur në mjedise të varfra nga ana gjuhësore – siç janë fëmijët e braktisur ose ata në institucione ku ndërveprimi verbal është minimal – tregojnë se mungesa e inputit gjuhësor vonon dhe ndonjëherë pengon zhvillimin normal të të folurit, edhe nëse nuk ekziston ndonjë dëmtim neurologjik (Nelson, 2007).

Teoria e të mësuarit social të Bandura-s (1977) mbështet këtë pikëpamje, duke theksuar rolin e imitimit, modelimit dhe përforcimit në zhvillimin e aftësive të të folurit. Gjithashtu, qasjet konstruktiviste (si ajo e Piaget dhe Vygotsky) theksojnë rëndësinë e ndërveprimit social dhe kontekstit në ndërtimin e kuptimeve dhe zhvillimin gjuhësor (Vygotsky, 1978).

Ndërveprimi gjenetik-mjedisor

Sot, shumica e studiuesve pranojnë që të dyja anët – natyra dhe mjedisi – bashkëveprojnë ngushtë në zhvillimin e të folurit. Predispozitat biologjike krijojnë një bazë të lindur që lejon zhvillimin e mëtejshëm gjuhësor, por është mjedisi që aktivizon dhe formëson këto potenciale (Karmiloff & Karmiloff-Smith, 2001). Nëse një fëmijë nuk ekspozohet ndaj gjuhës në fazat kritike të zhvillimit, kapaciteti i tij për të zhvilluar të folurën mund të mbetet i kufizuar, pavarësisht predispozitës gjenetike.

Modeli i ndërveprimit gjenetik-mjedisor është gjithnjë e më i pranueshëm në literaturën bashkëkohore. Ai nuk i kundërvë natyrën me mjedisin, por i shikon si bashkë-faktorë që ndërtojnë dhe formësojnë njëra-tjetrën gjatë zhvillimit.

Të folurit nuk mund të reduktohet vetëm në trashëgimi apo vetëm në ndikim të mjedisit. Është produkt i një bashkëpunimi kompleks ndërmjet kodit gjenetik dhe përvojës sociale. Njohja e këtij bashkëpunimi është thelbësore për profesionistët që punojnë me fëmijë, veçanërisht në fushat e logopedisë, psikologjisë dhe edukimit, pasi mundëson qasje të personalizuara dhe efektive në ndërhyrje dhe mbështetje.

Autor: Fitore Sherifi Kelmendi

Referencat

       Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Friederici, A. D. (2011). The brain basis of language processing: From structure to function. Physiological Reviews, 91(4), 1357–1392.

Karmiloff, K., & Karmiloff-Smith, A. (2001). Pathways to language: From fetus to adolescent. Harvard University Press.

Lai, C. S. L., Fisher, S. E., Hurst, J. A., Vargha-Khadem, F., & Monaco, A. P. (2001). A forkhead-domain gene is mutated in a severe speech and language disorder. Nature, 413(6855), 519–523.

Nelson, C. A. (2007). A neurobiological perspective on early human deprivation. Child Development Perspectives, 1(1), 13–18.

Stromswold, K. (2001). The heritability of language: A review and meta-analysis of twin, adoption, and linkage studies. Language, 77(4), 647–723.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Në vitet e fundit, ka pasur një rritje të dukshme të numrit të fëmijëve të diagnostifikuar me autizëm, ku secili person ka takuar të paktën njëherë një femijë me këtë diagnozë. Prevalenca e Çrregullimit të Spektrit të Autizmit (ASD) tek fëmijët ka treguar një rritje të shqetësuese gjatë dy dekadave të fundit. Në vitin 2000, afërsisht 1 në 150 fëmijë (0.66%) u diagnostifikuan me ASD. Deri në vitin 2020, ky numër ishte rritur në 1 në 36 fëmijë (2.77%). Fenomen ky që ka shkaktuar shumë diskutime: nëse po rritet numri i rasteve të autizmit, apo kjo thjeshtë është një pasqyrim i diagnostifikimit tëpërmirësuar? Për ta kuptuar këtë, është e nevojshme të shqyrtojmë disa faktorë që mund të ndikojnë në këtë ndryshim.

Çfarë është Autizmi?

Autizmi, i njohur gjithashtu si çrregullimi i spektrit i autizmit (ASD), ndikon negativisht në zhvillimin e aftësive sociale, komunikimin dhe sjelljen. Fëmijët që janë të diagnostikuar me autizëm shpesh kanë vështirësi në ndërtimin e lidhjeve sociale, kanë interesa të kufizuara, janë rezistent ndaj ndryshimeve dhe demostrojnë sjellje specifike të përsëritura.

Rritja e numrit të diagnozave: A është rritje reale?

Një nga pyetjet kryesore është nëse rritja e dukshme e diagnozave të autizmit është e vërtetë apo është thjeshtë një pasqyrim i diagnostifikimit të përmirësuar. Shifrat sugjerojnë se numri i fëmijëve të diagnostikuar me autizëm është rritur në mënyrë dramatike në dekadat e fundit. Megjithatë, ekspertët ndajnë disa shpjegime potenciale për këtë fenomen.

1. Përmirësimi i Diagnostikimit: Një faktor kryesor është përmirësimi i metodave të diagnostikimit. Mjekët, psikologët dhe logopedët janë tani më të aftë të identifikojnë simptoma të autizmit që mund të mos ishin të dukshme më parë. Gjithashtu, është ulur dhe mosha e diagnostifikimit ne 2 vjeç. Tutje, një tjetër faktor është zgjerimi i kritereve diagnostikuese për autizmin. Më parë, vetëm fëmijët me forma të dukshme të autizmit mund të diagnostikoheshin. Sot, kritere të reja përfshijnë fëmijë me simptoma më të buta, duke e bërë diagnozën më të përhapur, ngase tani autizmi shihet si një spektër.
2. Rritja e Ndërgjegjësimit: Me kalimin e kohës, ndërgjegjësimi për autizmin është rritur shumë. Familjet dhe shkollat janë më të vetëdijshme për simptomat e mundshme dhe shpesh referojnë për vlerësim dhe kërkojnë diagnostikim më herët. Kjo ka ndikuar në rritjen e rasteve të diagnostikuara.
3. Faktorët Gjenetikë dhe Ambientalë: Disa studiues sugjerojnë se faktorët gjenetikë dhe mjedisorë mund të kenë një ndikim në rritjen e numrit të rasteve. Ndikimi i ndotjes, ushqyerjes dhe ekspozimi ndaj substancave kimike gjatë periudhës së shtatzënisë mund të luajnë një rol të rëndësishëm. Gjithashtu dhe rritja e përdorimit të telefonit nga mosha e vogla, duke kompromentuar zhvillimin e fëmijëve.

A është rritja një krijim i shoqërisë moderne?

Disa ekspertë kanë sugjeruar se ndoshta rritja e numrit të diagnozave është më shumë një reflektim i një shoqërie që është më e vetëdijshme dhe më e aftë për të identifikuar autizmin, sesa një “epidemi” e vërtetë. Në fakt, shumë familje dhe profesionistë tani janë më të përgatitur për të njohur simptomat e autizmit, dhe ky mund të jetë një faktor kyç në këtë ndryshim të dukshëm. Ata identifikojnë symptomat, referojnë për vlerësim dhe marrin diagnoza.

Përfundimi: rritja e diagnozave – realitet apo efekt i ndërgjegjësimit?

Rritja e numrit të fëmijëve të diagnostifikuar me autizëm është një fenomen i shumëanshëm që ka shumë faktorë që ndikojnë në të. Megjithatë, nuk ka dyshim se ka një rritje të dukshme të ndërgjegjësimit dhe përmirësimit të diagnostikimit që ka bërë të mundur identifikimin e rasteve që më parë mund të ishin lënë pas dore. Kjo është një fushë që vazhdon të zhvillohet, dhe është e rëndësishme që të ofrohet mbështetje e duhur për fëmijët dhe familjet që përballen me autizmin.

Autor: Erestinë Uka

Burime:

Hansen, S. N., Schendel, D. E., & Parner, E. T. (2015). Explaining the increase in the prevalence   of autism spectrum disorders: The proportion attributable to changes in reporting practices. JAMA Pediatrics, 169(1), 56–62. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2014.1893

Ostrowski, J., Religioni, U., Gellert, B., Sytnik-Czetwertyński, J., & Pinkas, J. (2024). Autism Spectrum Disorders: Etiology, Epidemiology, and Challenges for Public Health. Medical science monitor : international medical journal of experimental and clinical research, 30, e944161. https://doi.org/10.12659/MSM.944161

Tantrumet (shpërthimet emocionale) janë një fenomen i zakonshëm te fëmijët në zhvillim. Ato ndodhin shpesh si pasojë e:

• Nevojave dhe dëshirave të paplotësuara
• Mungesës së aftësisë për të shprehur ndjenjat në mënyrë të përshtatshme

Ndërsa një fëmijë fillon të zhvillojë pavarësinë dhe përpiqet të përmbushë detyra më komplekse, ai/ajo mund të përjetojë episode të mbingarkesës emocionale që shpesh përfundojnë në shpërthime të zemërimit.

Tantrumet janë më të zakonshme midis moshës 2 dhe 4 vjeç dhe zakonisht zbehen pas moshës 5 vjeç.

Pse ndodhin?

Sipas Watson & Gebhardt (2020), ndërsa fëmijët zhvillojnë aftësitë e tyre gjuhësore, ata fillojnë të përdorin një gjuhë më të qartë për të shprehur refuzime ose kërkesa.

Megjithatë, tantrumet mund të ndodhin si rezultat i:

• Ndjenjave të zemërimit dhe frustrimit
• Nevojës për vëmendje
• Pamundësisë për të komunikuar
• Frikës, lodhjes ose dëshirës për autonomi
• Vështirësisë për të menaxhuar emocionet

Si mund të reagojnë fëmijët gjatë një episodi shpërthyes?

Gjatë episodeve të tantrumeve, fëmijët mund të shfaqin sjellje si:

• Të bërtitura dhe të qara të forta
• Rënie në dysheme
• Goditje ose shkelmim
• Hedhje të sendeve
• Përplasje e kokës në mure, tavolina ose dysheme
• Kafshime, etj.

Si t’i menaxhojmë tantrumet?

Tantrumet duhet të menaxhohen në mënyrë të përshtatshme, varësisht nga arsyeja. Ja disa strategji:

• Ofrimi i Rehatimit

Nëse fëmija është i lodhur, i uritur ose ka nevojë për mbështetje emocionale, ofroni rehati dhe përkujdesje për ta ndihmuar të qetësohet.

• Injorimi i sjelljes

Kur tantrumi ndodh për vëmendje, injoroni sjelljen për sa kohë që fëmija nuk është në rrezik. Kjo ndihmon që fëmija të mësojë se shpërthimet nuk japin rezultat.

• Qëndroni të qetë dhe sqaroni rregullat

Në rast refuzimesh, qëndroni të qetë dhe shpjegoni qartë pse nuk është e mundur ajo që fëmija kërkon.

• Konsistenca dhe qëndrueshmëria

Nëse pas një tantrumi fëmija e merr atë që dëshiron, ai mëson të përdorë këtë sjellje për të manipuluar situatat. Qëndroni të vendosur dhe konsistentë.

• Jini të sjellshëm dhe shmangni bërtitjen

Fëmijët mësojnë duke ju imituar. Tregohuni të sjellshëm edhe kur jeni të frustruar, sepse kjo ndihmon fëmijën të mësojë të menaxhojë emocionet në mënyrë të shëndetshme.

Mund t’i thoni me vendosmëri, por edhe me dashamirësi:
“E kuptoj që je i mërzitur, por nuk mund ta kesh këtë tani.”

• Sigurimi i një hapësire të sigurt

Nëse fëmija është në rrezik për veten apo të tjerët, drejtojeni në një hapësirë të sigurt dhe të qetë. Përdorni teknikën Time-Out nëse është e nevojshme, për t’i dhënë kohë të rikuperohet emocionalisht.

• Evitoni ndërhyrjen nga të tjerët

Shmangni që gjyshërit ose të afërmit të ndërhyjnë në mënyra që krijojnë kontradikta. Sipas Fetsch dhe Jacobson (2013), disiplina jokonsistente mund të rrisë zemërimin te fëmijët.

Çfarë të bëni pas sjelljeve maladaptive?

Pasi fëmija të qetësohet:

• Komplimentojeni për përpjekjen për të kontrolluar emocionet
• Përqafojeni, tregojini se e doni dhe se jeni aty për të

Autor: Adela Bajrami

Referenca

Beers, N. S., & Howard, B. (2003). Managing Temper Tantrums. Pediatrics in Review, 24(2), 70–a–71. doi:10.1542/pir.24-2-70-a

Daniels, E., Mandleco, B., & Luthy, K. E. (2012). Assessment, management, and prevention of childhood temper tantrums. Journal of the American Academy of Nurse Practitioners, 24(10), 569–573. doi:10.1111/j.1745-7599.2012.00755.x

“Mësimi i dy gjuhëve ngatërron fëmijët dhe shkakton vonesë gjuhësore.”

Mësimi i dy gjuhëve nuk e ngatërron fëmijën dhe nuk shkakton vonesë në të folur, edhe pse ky është një besim i gabuar i përhapur . Studimet tregojnë se fëmijët dygjuhësh nuk kanë më shumë gjasa sesa fëmijët njëgjuhësh të kenë vështirësi me gjuhën, të shfaqin vonesa në mësim ose të diagnostikohen me një çrregullim gjuhësor (Paradis et al., 2011). Dygjuhëshët tregojnë gjithashtu disa avantazhe njohëse. Në veçanti, ata duket se performojnë pak më mirë se njëgjuhëshët në detyra që përfshijnë kalimin midis aktiviteteve dhe frenimin e përgjigjeve të mësuara më parë (Bialystok et al., 2012).

“Fëmijët që fillojflasin vonë, por zhvillohen normalisht në fusha të tjera, gjithmonë arrijnë moshatarët e tyre më vonë”

Një mit i zakonshëm është se fëmijët që flasin vonë, por zhvillohen normalisht në fusha të tjera, gjithmonë arrijnë moshatarët e tyre me kalimin e kohës. Megjithatë, hulumtimet tregojnë se rreth 40-50% e këtyre fëmijëve nuk e kompensojnë plotësisht vonesën e tyre pa ndërhyrje (Paul, 1991). Edhe ata që duket se arrijnë nivelin e moshatarëve të tyre mbeten në rrezik më të lartë për vështirësi në lexim, aftësi sociale dhe sukses akademik në të ardhmen (Rescorla, 2009). Këto gjetje theksojnë rëndësinë e identifikimit dhe ndërhyrjes së hershme për fëmijët me vonesë në të folur, edhe kur ata nuk shfaqin probleme në fusha të tjera të zhvillimit.

“Përdorimi i teknologjisë, si, ekranet dhe aplikacionet edukative, ndihmon fëmijët me vonesë në të folur të zhvillojnë më shpejt aftësitë gjuhësore.”

Hulumtimet tregojnë se ekspozimi i tepërt ndaj teknologjisë, veçanërisht ndaj ekraneve pasive (TV, tabletë, celularë), mund të lidhet me vonesa në zhvillimin gjuhësor te foshnjat dhe fëmijët e vegjël (Madigan et al., 2020). Fëmijët mësojnë më mirë gjuhën përmes ndërveprimit të drejtpërdrejtë me të rriturit dhe moshatarët, sesa duke shikuar ekrane (American Academy of Pediatrics, 2016). Ndërsa disa aplikacione edukative mund të ndihmojnë në disa raste, ato nuk mund të zëvendësojnë komunikimin e drejtpërdrejtë dhe ndërveprimin social, që janë thelbësore për zhvillimin e gjuhës (Hutton et al., 2019).

Autor: Urtina Sherifi

Referencat

American Academy of Pediatrics. (2016). Media and young minds. Pediatrics, 138(5), e20162591. https://doi.org/10.1542/peds.2016-2591

Bialystok, E., Craik, F. I. M., & Luk, G. (2012). Bilingualism: Consequences for mind and brain. Trends in Cognitive Sciences, 16(4), 240–250. https://doi.org/10.1016/j.tics.2012.03.001

Hutton, J. S., Dudley, J., Horowitz-Kraus, T., DeWitt, T., & Holland, S. K. (2019). Associations between screen-based media use and brain white matter integrity in preschool-aged children. JAMA Pediatrics, 173(3), 244–250. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2018.5056

Madigan, S., McArthur, B. A., Anhorn, C., Eirich, R., & Christakis, D. A. (2020). Associations between screen use and child language skills: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 174(7), 665–675. https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2020.0327

Paradis, J., Genesee, F., & Crago, M. B. (2011). Dual language development and disorders: A handbook on bilingualism and second language learning (2nd ed.). Paul H. Brookes Publishing.

Paul, R. (1991). Profiles of toddlers with slow expressive language development. Topics in Language Disorders, 11(4), 1–13. https://doi.org/10.1097/00011363-199108000-00004

Rescorla, L. (2009). Age 17 language and reading outcomes in late-talking toddlers. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 52(1), 16–30. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2008/07-0171)