Perceptimi dhe trajtimi i shëndetit mendor ka pësuar një transformim të madh përgjatë historisë njerëzore. Historia e shëndetit mendor është një tapiceri magjepsëse e zhvillimeve kulturore, sociale dhe shkencore që kanë formësuar të kuptuarit tonë për çrregullimet mendore. Interpretimet komplekse që rrethojnë çrregullimet mendore e kanë hutuar njerëzimin që nga kohrat e lashta, duke nxitur interpretime të ndryshme që kanë variuar nga interpretime mbinatyrore e psikologjike. Megjithatë, përparimet bashkëkohore në fushën e shëndetit mendor kanë sjellë një epokë të re shprese dhe optimizmi, duke theksuar rëndësinë e psikoterapisë, psikofarmakologjisë dhe modaliteteve të tjera inovative për trajtimin e çrregullimeve mendore.
Në kohët e lashta, problemet e shëndetit mendor shpesh i atribuoheshin shkaqeve të mbinatyrshme, një besim që ishte i përhapur në kultura të ndryshme. Njerëzit e asaj kohe supozonin se çrregullimet mendore ishin rezultat i zotërimit nga shpirtrat ose ndëshkimi nga perenditë, ide kjo, e cila ishte një shpjegim i zakonshëm për simptomat e pashpjegueshme të paraqitura tek individët që ishin duke përjetuar apo shfaqur shenja të ndryshme të çrregullimeve mendore. Rrjedhimisht, trajtimet përqendroheshin rreth ekzorcizmit, magjive dhe lutjeve. Kjo perspektivë ishte e pranishme në shumë kultura, duke përfshirë egjiptianët, grekët dhe romakët, dhe vazhdoi me shekuj.
Pavarësisht ndryshimit gradual drejt njohjes së çrregullimeve mendore si gjendje mjekësore gjatë kohëve të lashta, mesjeta apo epoka e errët (500 – 1500 e.s) ishte një periudhë e trazuar në historinë e shëndetit mendor. Njerëzit që ishin duke përjetuar simptoma të caktuara të çrregullimeve mendore shiheshin si një kërcënim për shoqërinë dhe i nënshtroheshin trajtimit brutal. Gjatë kësaj epoke, këta njerëz shpesh shiheshin si të rrezikshëm, të pushtuar ose të korruptuar moralisht, duke rezultuar në mbylljen e tyre në azile. Kushtet në këto azile ishin të mjerueshme, me individë të cilëve u cenohej çdo formë e lirisë, duke u përballur me kushte johigjenike dhe forma të ndryshme të dhunës. Gjatë pjesës së fundit të Epokës së Errët, ndikimet fetare në Evropë diktuan kryesisht trajtimin e personave që shfaqnin simptoma të çrregullimeve të caktuara mendore. Kjo çoi në vuajtje dhe neglizhencë për të gjithë ata njerëz me probleme të shëndetit mendor, dhe ide të një trajtimi më të denjë nuk u prezantuan deri në epokën e Iluminizmit.
Gjatë shekullit 18-të, u ngritën protesta për kushtet në të cilat jetonin njerëzit që ishin të diagnostikuar me çrregullime mendore, dhe shekujt 18-të dhe 19-të panë rritjen e një pikëpamjeje më humanitare për këtë fushë. Puna e Philippe Pinel dhe psikiatërve të tjerë të kohës së tij shënoi një pikë kthese në fushën e shëndetit mendor. Sipas teorive të tij, çrregullimet mendore mund të vinin nga stresi i tepërt social ose psikologjik, nga faktorë trashëgues ose nga dëmtimi fizik i trupit. Pinel njihet gjerësisht si personi i parë që ka dokumentuar raste studimore mbi pacientët me fokus në trajtimin e tyre afatgjatë. Ndryshe nga trajtimi i ashpër dhe çnjerëzor i zakonshëm gjatë epokës së errët, ai besonte se azilet ishin vende shërimi, ku pacientët trajtoheshin me respekt dhe ndjeshmëri. Ai gjithashtu prezantoi idenë e rehabilitimit të individëve të diagnostikuar me çrregullime të caktuara mendore dhe riintegrimit të tyre në shoqëri. Reformat e tij u miratuan shpejt në të gjithë Evropën. Kjo qasje u zhvillua më tej nga Dorothea Dix në Shtetet e Bashkuara, e cila avokoi për krijimin e spitaleve mendore të financuara nga shteti që ofronin trajtim njerëzor dhe që fokusoheshin në rehabilitim.
Që nga fundi i shekullit 19-të, një nga figurat më me ndikim në historinë e shëndetit mendor është Sigmund Freud, kontributet e të cilit kanë pasur një ndikim të qëndrueshëm në mënyrën se si kuptohet mendja njerëzore. Sipas qasjes së tij psikoanalitike, trajtimi i çrregullimeve mendore përfshinte eksplorimin e mendjes së pandërgjegjshme dhe ndikimin e saj në sjellje. Frojdi besonte se mendimet, ndjenjat dhe kujtimet e pavetëdijshme luanin një rol të rëndësishëm në formësimin e sjelljes së një individi, edhe pse ai mund të mos jetë i vetëdijshëm për to. Terapia e bisedës, e cila thekson një mjedis mbështetës ku pacientët mund të shprehin lirshëm emocionet e tyre, është bërë gur themeli i psikoterapisë moderne. Përveç punës së tij mbi psikanalizën, Frojdi dha gjithashtu një kontribut të rëndësishëm në punën e tij mbi strukturën dhe funksionin e mendjes, konceptin e egos dhe fazat e zhvillimit psikoseksual. Pavarësisht ndikimit të madh të punës së tij në fushën e shëndetit mendor, puna e tij ende u ekspozohet kritikave për idetë dhe implikimet e tyre në Psikologji.
Në mesin e shekullit të 20-të, fusha e shëndetit mendor pati përparime të rëndësishme, veçanërisht në farmakologji. Psikologët filluan të përshkruajnë ilaçe që synojnë kimikate specifike të trurit dhe neurotransmetues të lidhur me çrregullime si depresioni dhe skizofrenia. Këto medikamente kanë rezultuar të dobishme për shumë njerëz, megjithatë, ato gjithashtu kanë efekte anësore, të cilat mund të ndryshojnë nga personi në person. Për më tepër, vetëm medikamentet mund të mos jenë të mjaftueshme për të trajtuar simptoma të caktuara të çrregullimeve mendore, dhe forma të tjera terapie dhe trajtimi mund të jenë të nevojshme. Megjithatë, zhvillimi i këtyre medikamenteve ka qenë një moment historik i rëndësishëm në trajtimin e shëndetit mendor, duke përmirësuar jetën e shumë njerëzve dhe duke reduktuar stigmën që rrethon shëndetin mendor.
Përafërsisht në të njëjtin hark kohor, përkatësisht në vitet e ’60-ta, lëvizja e deinstitucionalizimit mori vrull, duke çuar në mbylljen e azileve dhe transferimin e mëpasshëm të individëve që ishin në ato hapësira, në hapësira të tjera me bazë në komunitet. Ndërsa kjo lëvizje ishte menduar të ishte një ndryshim pozitiv, tranzicioni doli të ishte i vështirë. Mungesa e burimeve çoi në një rritje të të pastrehëve dhe problemet e shëndetit mendor mbetën të patrajtuara.
Në epokën e pas Luftës së Dytë Botërore, u njoh nevoja për një sistem zyrtar klasifikimi për çrregullimet mendore. Kjo çoi në krijimin e Manualit Diagnostik dhe Statistikor të Çrregullimeve Mendore (DSM) në 1952. Botimet e hershme të DSM klasifikuan çrregullimet mendore bazuar në faktorët socio-mjedisor dhe biologjikë, por botimet e mëvonshme morën një pozicion neutral mbi shkaqet e mundshme të shfaqjes së problemeve të shëndetit mendor. Edicioni aktual, DSM-5, u botua në 2013 (APA, 2013). DSM-5 ka kritikët dhe polemikat e veta, por nuk mund të mohohet rëndësia e tij në formësimin e fushës së shëndetit mendor dhe përmirësimin e diagnostikimit dhe trajtimit të çrregullimeve mendore.
Vitet e fundit, ka pasur një zhvendosje drejt një qasjeje më holistike ndaj shëndetit mendor. Kjo qasje thekson se shëndeti mendor është një çështje e të gjithë personit që ndikohet nga një sërë faktorësh, duke përfshirë faktorët biologjikë, psikologjikë dhe socialë. Qasja holistike thekson rëndësinë e trajtimit të çështjeve të shëndetit mendor përpara se ato të bëhen të rënda, dhe promovimit të mirëqenies mendore. Historia e shëndetit mendor ka evoluar nga metodat e hershme të izolimit në një fokus në përvojat dhe rrethanat individuale, duke rezultuar në një qasje të përqendruar te personi që merr parasysh rrethanat unike të secilit person kur harton ndërhyrjet e shëndetit mendor.
Përparimet e fundit në teknologji dhe metodat inovative të trajtimit kanë transformuar peisazhin e fushës së shëndetit mendor. Një zhvillim premtues është përdorimi i realitetit virtual si një mjet terapeutik për trajtimin e problemeve të shëndetit mendor. Kjo terapi ofron një mundësi unike për pacientët që të përballen me situata që mund të jenë sfiduese ose të pamundura për t’u rikrijuar në jetën reale. Kjo qasje gjithëpërfshirëse dhe ndërvepruese ka treguar rezultate premtuese në trajtimin e çrregullimeve të ankthit, çrregullimet e stresit post-traumatik dhe fobive, siç dëshmohet nga kërkimet e fundit.
Një tjetër përparim i rëndësishëm teknologjik është përdorimi i teleterapisë, e cila ka zgjeruar aksesin e kujdesit për shëndetin mendor, veçanërisht për ata që jetojnë në zona rurale ose në ato zona ku nuk ofrohen shërbime. Teleterapia përfshin përdorimin e videokonferencave, telefonit ose mesazheve me tekst për të ofruar shërbime të shëndetit mendor nga distanca. Kjo qasje është treguar të jetë efektive jo vetëm në përmirësimin e qasshmërisë për të gjithë njerëzit, por edhe në reduktimin e stigmës rreth çështjeve të shëndetit mendor. Për më tepër, telemjekësia është bërë më e popullarizuar për shkak të pandemisë COVID-19, e cila ka kufizuar takimet ballë për ballë dhe ka rritur nevojën për shërbime në distancë.
Si përfundim, shëndeti mendor ka evoluar përmes teorive dhe metodave të ndryshme, të cilat vazhdojnë të formësojnë praktikat e shëndetit mendor edhe sot. Nga bestytnitë e lashta deri te Iluminizmi, hapja e azileve, deinstitucionalizimi dhe zhvillimi i mjekësisë moderne, kuptimi dhe trajtimi i çrregullimeve mendore ka evoluar ndjeshëm. Pavarësisht progresit të rëndësishëm, ka ende shumë punë për të bërë për të thyer stigmën rreth problemeve të shëndetit mendor. Ndërsa ecim përpara, është thelbësore të njohim kontekstin historik të shëndetit mendor dhe të vazhdojmë të punojmë drejt qasjeve më gjithëpërfshirëse që adresojnë nevojat e ndryshme të individëve dhe komuniteteve.
Autore: Nushe Himaj
