Zhvillimi gjuhësor është një ndër proceset më komplekse dhe thelbësore në jetën e njeriut. Prej dekadash, debati shkencor është fokusuar mbi pyetjen nëse të folurit është produkt i trashëgimisë gjenetike apo rezultat i ndikimeve mjedisore. Ky artikull eksploron të dyja perspektivat, natyrën (gjenetikën) dhe mjedisin (socializimin, ekspozimin dhe ndërveprimin) dhe diskuton rolin e secilës në zhvillimin gjuhësor të individit, duke paraqitur një qasje ndërdisiplinore që bashkon gjetje nga neuroshkenca, psikologjia zhvillimore dhe gjuhësia.
Gjuha nuk është vetëm një mjet komunikimi, por edhe një pasqyrë e zhvillimit kognitiv dhe social të njeriut. Fëmijët fillojnë të artikulojnë fjalët e para në muajt e parë të jetës, duke kaluar më pas në struktura më të ndërlikuara sintaktike dhe semantike. Megjithatë, pyetja thelbësore mbetet: a është kjo aftësi e lindur, e koduar në gjenet tona, apo është produkt i ndërveprimeve me rrethin dhe stimujve socialë?
Të folurit si funksion gjenetik (natyrë)
Studiuesit që mbështesin qasjen e natyrës theksojnë ekzistencën e një predispozite biologjike për gjuhën. Një nga argumentet më të forta për këtë pikëpamje është gjetja e gjenit FOXP2, i cili është i lidhur me aftësinë për përpunimin dhe artikulimin e të folurit. Mutacionet në këtë gjen janë shoqëruar me çrregullime të rëndësishme të të folurit dhe gjuhës, që ndodhin edhe në mungesë të deficiteve të tjera kognitive (Lai et al., 2001).
Gjithashtu, studimet mbi binjakët monozigotë dhe dizigotë tregojnë një shkallë më të lartë ngjashmërie në aftësitë gjuhësore te binjakët identikë, duke përforcuar idenë e ndikimit gjenetik (Stromswold, 2001). Fëmijët që kanë prindër me çrregullime të gjuhës apo të të folurit, shpesh shfaqin vështirësi të ngjashme, edhe kur rriten në një ambient të pasur me stimuj gjuhësorë.
Edhe neuroshkenca mbështet këtë qasje. Zona Broca dhe zona Wernicke në tru janë të specializuara për përpunimin gjuhësor, dhe dëmtimi i tyre çon në forma të ndryshme të afazisë, që prekin strukturën, kuptimin dhe rrjedhshmërinë e të folurit (Friederici, 2011).
Të folurit si rezultat i mjedisit (ndikimit social)
Nga ana tjetër, mjedisi në të cilin një fëmijë rritet është vendimtar për zhvillimin e gjuhës. Ekspozimi ndaj të folurit të pasur, ndërveprimi verbal me prindërit, kujdestarët dhe bashkëmoshatarët, janë elementë kyç që ndikojnë në pasurinë dhe rrjedhshmërinë gjuhësore.
Rastet e fëmijëve të rritur në mjedise të varfra nga ana gjuhësore – siç janë fëmijët e braktisur ose ata në institucione ku ndërveprimi verbal është minimal – tregojnë se mungesa e inputit gjuhësor vonon dhe ndonjëherë pengon zhvillimin normal të të folurit, edhe nëse nuk ekziston ndonjë dëmtim neurologjik (Nelson, 2007).
Teoria e të mësuarit social të Bandura-s (1977) mbështet këtë pikëpamje, duke theksuar rolin e imitimit, modelimit dhe përforcimit në zhvillimin e aftësive të të folurit. Gjithashtu, qasjet konstruktiviste (si ajo e Piaget dhe Vygotsky) theksojnë rëndësinë e ndërveprimit social dhe kontekstit në ndërtimin e kuptimeve dhe zhvillimin gjuhësor (Vygotsky, 1978).
Ndërveprimi gjenetik-mjedisor
Sot, shumica e studiuesve pranojnë që të dyja anët – natyra dhe mjedisi – bashkëveprojnë ngushtë në zhvillimin e të folurit. Predispozitat biologjike krijojnë një bazë të lindur që lejon zhvillimin e mëtejshëm gjuhësor, por është mjedisi që aktivizon dhe formëson këto potenciale (Karmiloff & Karmiloff-Smith, 2001). Nëse një fëmijë nuk ekspozohet ndaj gjuhës në fazat kritike të zhvillimit, kapaciteti i tij për të zhvilluar të folurën mund të mbetet i kufizuar, pavarësisht predispozitës gjenetike.
Modeli i ndërveprimit gjenetik-mjedisor është gjithnjë e më i pranueshëm në literaturën bashkëkohore. Ai nuk i kundërvë natyrën me mjedisin, por i shikon si bashkë-faktorë që ndërtojnë dhe formësojnë njëra-tjetrën gjatë zhvillimit.
Të folurit nuk mund të reduktohet vetëm në trashëgimi apo vetëm në ndikim të mjedisit. Është produkt i një bashkëpunimi kompleks ndërmjet kodit gjenetik dhe përvojës sociale. Njohja e këtij bashkëpunimi është thelbësore për profesionistët që punojnë me fëmijë, veçanërisht në fushat e logopedisë, psikologjisë dhe edukimit, pasi mundëson qasje të personalizuara dhe efektive në ndërhyrje dhe mbështetje.
Autor: Fitore Sherifi Kelmendi
Referencat
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Friederici, A. D. (2011). The brain basis of language processing: From structure to function. Physiological Reviews, 91(4), 1357–1392.
Karmiloff, K., & Karmiloff-Smith, A. (2001). Pathways to language: From fetus to adolescent. Harvard University Press.
Lai, C. S. L., Fisher, S. E., Hurst, J. A., Vargha-Khadem, F., & Monaco, A. P. (2001). A forkhead-domain gene is mutated in a severe speech and language disorder. Nature, 413(6855), 519–523.
Nelson, C. A. (2007). A neurobiological perspective on early human deprivation. Child Development Perspectives, 1(1), 13–18.
Stromswold, K. (2001). The heritability of language: A review and meta-analysis of twin, adoption, and linkage studies. Language, 77(4), 647–723.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.
